100 гадоў з дня нараджэння народнага пісьменніка Беларусі Івана Мележа

У гэтым годзе спаўняецца 100 гадоў з дня нараджэння народнага пісьменніка Беларусі, лаўрэата шматлікіх прэмій Івана Мележа. Нарадзіўся Іван Паўлавіч Мележ 8 лютага 1921 года ў вёсцы Глінішчы Хойніцкага раёна Гомельскай вобласці, якую ён так часта потым успамінаў у сваіх мастацкіх і публіцыстычных творах. Сям'я Мележа жыла небагата. Дзеці з малых гадоў дапамагалі дарослым. Ледзь пасталеўшы, Іван стаў пасвіць свіней. Пачатковыя класы школы ён наведваў у Глінішчах, а сярэднюю школу - у Хойніках, у ста з лішнім кіламетрах ад Гомеля. Так з дзяцінства і юнацкіх гадоў пачалася для Мележа жыццё па-за бацькоўскага дома. У школьныя гады ён захоплена і шмат маляваў, марачы стаць мастаком. Ахвотна займаўся ў тэатральным гуртку, выступаў у школьных спектаклях. Шмат чытаў, спрабаваў пісаць вершы. Пасля заканчэння школы ў 1938 году працаваў у райкаме камсамола ў Хойніках. У 1939 годзе стаў студэнтам Маскоўскага інстытута гісторыі, філасофіі і літаратуры, з першага курсу яго прызвалі ў Чырвоную Армію, службу праходзіў у артылерыйскім палку. У 1940 годзе ён удзельнічаў у вызваленні Паўночнай Букавіны і Бесарабіі. У сьнежні 1941 года атрымаў раненне. Пасля выздараўлення быў накіраваны на курсы политсостава, дзе намеснікам начальніка быў Леанід Брэжнеў. Ён і падпісаў дакументы, што курсы скончаны на выдатна. У 1942 годзе ў баі пад Растовам Мележ быў цяжка паранены - асколак бомбы струшчыў яго правае плячо. Хірургу ўдалося захаваць яго руку.

У кастрычніку 1942 года Мележ атрымаў пасведчанне аб інваліднасці і трапіў у Бугуруслан (Расія), дзе тады размяшчаўся адзін з цэнтральных пунктаў па эвакуацыі насельніцтва. З лістапада 1942 г. выкладаў ваенную падрыхтоўку і завочна вучыўся на літаратурным факультэце Малдаўскага педінстытута. У 1943-1944 гадах працаваў у Беларускім дзяржаўным універсітэце, які знаходзіўся ў той час на станцыі Сходня пад Масквой. У жніўні 1944-га ён пераехаў у Мінск. Завочна вучыўся на філалагічным факультэце, які скончыў у 1945 годзе. У 1945-1948 гадах вучыўся ў аспірантуры пры БДУ. З траўня 1945 года па студзень 1947 адначасова з вучобай у аспірантуры працаваў у рэдакцыі часопіса "Полымя". Пасля заканчэння аспірантуры працаваў старшым выкладчыкам беларускай літаратуры ў БДУ. Са жніўня 1950 па верасень 1951 года быў кансультантам аддзела прапаганды і агітацыі па пытаннях літаратуры ЦК КП (б) Б. З 1966 года быў сакратаром, а ў 1971-1974 гадах - намеснікам старшыні праўлення рэспубліканскага Саюза пісьменнікаў БССР. Іван Мележ актыўна займаўся грамадскай дзейнасцю. Ён быў старшынёй праўлення Беларускага аддзялення таварыства "Беларусь-Францыя", старшынёй Беларускага камітэта абароны міру, членам Міжнароднага савета міру, дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР. Літаратурная дзейнасць Іван Мележа пачалася ў 1930-я гады. У 1933 годзе ён удзельнічаў у конкурсе, аб'яўленым часопісам "Іскры Ільіча", на лепшае апавяданне па малюнках "Прыгоды на мяжы". Аповяд Мележа быў прызнаны адным з лепшых. Сам аўтар пазней назваў удзел у гэтым конкурсе першым сваёй пісьменніцкай поспехам, першай аўтарскай радасцю. "Адтуль усё і пачалося", - казаў ён. У 1939 годзе ў "Чырвонай змене" быў надрукаваны першы верш Івана Мележа "Радзіме". Перад вайной яго вершы з'яўляліся на старонках газет "Літаратура і мастацтва", "Бальшавік Палесся" і іншых.

Вайна не перапыніла літаратурнай творчасці Івана Мележа. Знаходзячыся на лячэнні ў Тбіліскім шпіталі, пачаў пісаць апавяданні. У верасні 1943 гады ў "Бугурусланской правде" быў апублікаваны яго апавяданне "Апошняя аперацыя". У 1944 годзе ў газеце "Звязда" быў надрукаваны першы апавяданне на беларускай мове "Сустрэчы Ў шпіталі". Кузьма Чорны быў першым, хто ўбачыў у Івана Мележа задаткі таленту і благаславіў яго на літаратурную дзейнасць. Ён высока ацаніў яго раннія творы, асабліва апавяданне "У завіруху", які даў назву першаму зборніку апавяданняў пачаткоўца празаіка, які выйшаў у 1946 годзе. У зборнік увайшлі творы, напісаныя ў 1942-1945 гадах, прысвечаныя падзеям вайны. Маштабным і шматпланавым па ахопу падзей, багатым на сапраўдныя народныя характары быў першы раман Івана Мележа "Мінскі напрамак", у якім аўтар паказаў вызваленне Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў летам 1944 года падчас аперацыі "Баграціён". У 1950 годзе Іван Мележ вярнуўся да малых эпічных твораў. Ён выдаў зборнікі прозы "Блізкае і далёкае", "У гарах дажджы", "Што ён за чалавек", "Жыццёвыя клопаты". Пісьменнік паспрабаваў свае сілы і ў драматургіі. Ён стварыў аднаактовыя п'есы "Тварам да твару", "Хто прыйшоў уночы", шматактовага "Пакуль вы маладыя", "Дні нараджэння", "У новым доме".

Самым значным творам, у якім талент Мележа раскрыўся з асаблівай сілай, стала трылогія "Палеская хроніка". Гэта галоўнае яго твор, расказ пра блізкі і дарагім пісьменніку родны край. Цыкл складаецца з раманаў: "Людзі на балоце", "Подых навальніцы", "Завея, снежань" (не скончаны). У чарнавым варыянце засталіся недапісаныя раманы "За асакі бераг" і "Святая вясна". У "Палескай хроніках" празаік раскрыў лёс сялянства ў пераломны перыяд гісторыі, адлюстраваў падзеі 1920-х гадоў і калектывізацыю на Палессі. Ён стварыў народную кнігу, нацыянальную эпапею. Вобразы Ганны, Васіля, Апейкі і іншых герояў сталі ўвасабленнем нацыянальнага характару, вобразамі-тыпамі агульначалавечага гучання. Па значнасці і мастацкаму вартасці гэтую трылогію параўноўваюць з "Новай зямлёй" Я. Коласа, раманамі К. Чорнага, "Ціхім Донам" М. Шолахава. Творчае 30-гадовае спадчына пісьменніка складаюць навелы, апавяданні, дзённікі, п'есы, раманы. Ён з'яўляецца аўтарам кніг літаратурна-крытычных артыкулаў, нарысаў і публіцыстычных выступленняў "Жыццёвыя клопаты", зборнікаў "Белыя вішні і яблыні" (апавяданні і аповесці), "Першая кніга. Дзённікі. Сшыткі. З запісных кніжак". Якіх бы пытанняў ні дакранаўся Іван Мележ у сваіх артыкулах, ва ўсіх яго меркаваннях выяўлялася глыбокае грамадзянскае і пісьменніцкае неабыякавасць да таго, што адбываецца вакол яго - не толькі ў непасрэднай блізкасці ад яго, але і да таго, што адбывалася ў самых далёкіх кутках сучаснага яму свету. У 1972 году празаіку за вялікія дасягненні ў развіцці беларускай літаратуры было прысвоена ганаровае званне народнага пісьменніка Беларусі. Ён з'яўляецца лаўрэатам Літаратурнай прэміі імя Я. Коласа (1962), Ленінскай прэміі (1972), Дзяржаўнай прэміі БССР імя Я. Коласа (1976), узнагароджаны некалькімі ордэнамі і медалямі. Памёр Іван Паўлавіч Мележ ў 1976 годзе ва ўзросце 55 гадоў.

Творы Івана Мележа атрымалі сусветнае прызнанне і перакладзены на шматлікія мовы. Па многіх з іх створаны радыё і телепостановки, пастаўлены спектаклі на сцэнах абласных і рэспубліканскіх тэатраў, зняты тэле- і кінафільмы. У 1980 годзе Саюзам пісьменнікаў БССР была заснавана літаратурная прэмія імя Івана Мележа. Яго імем названы вуліцы ў Мінску, у Гомелі, у Кобрыне, у Хойніках, у пасёлку Лельчыцы. У Мінску на доме №7 па вуліцы Янкі Купалы, дзе жыў пісьменнік, устаноўлена мемарыяльная дошка. Імя пісьменніка таксама прысвоена бібліятэцы №2 горада Гомеля, гомельскай Беларуска-славянскай гімназіі №36, Мазырскаму драматычнаму тэатру. У роднай вёсцы Мележа Глінішча імя пісьменніка носіць не толькі вуліца, але і школа, усталяваны бронзавы бюст. Тут жа ў 1983 годзе адкрыты для наведвальнікаў Літаратурны музей імя пісьменніка. У экспазіцыі прадстаўлена больш за 400 экспанатаў: рэчы, фотадакументы, рукапісы, жывапіс, графіка, кнігі пра творчасць Мележа. У кнізе наведвальнікаў музея свае водгукі пакінулі дзяржаўныя і грамадскія дзеячы Беларусі, дэлегацыі з Германіі, Італіі, Вялікабрытаніі і іншых краін. 8 лютага 2021 года ў школе прайшлі мерапрыемствы, прысвечаныя 100- годдзю з дня нараджэння народнага пісьменніка Беларусі Івана Мележа: выстава ў бібліятэцы, віктарына "Ён падарыў бесссмертие людзям на балоце" для вучняў 9-га класа, класныя гадзіны ў 5-8 класах.